Ք Ա Ղ Վ Ա Ծ Ք

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՆԻՍՏԻ

Ա Ր Ձ Ա Ն Ա Գ Ր ՈՒ Թ Յ ՈՒ Ն Ի Ց

 1 դեկտեմբերի 2011 թվականի N 47

8. ԿԱՐԿՏԱՅԻՆ ՊՐՈՑԵՍՆԵՐԻ ՎՐԱ ԱԿՏԻՎ ՆԵՐԳՈՐԾՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՄԵԹՈԴԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆԸ ՀԱՎԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՏԱԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
(անվավեր է ճանաչվել 21.10.21 N 1728-Ն որոշման 1-ին կետով)

Հավանություն տալ կարկտային պրոցեսների վրա ակտիվ ներգործության արդյունավետության գնահատման մեթոդաբանությանը՝ համաձայն հավելվածի:

Մ Ե Թ Ո Դ Ա Բ Ա Ն ՈՒ Թ Յ ՈՒ Ն

ԿԱՐԿՏԱՅԻՆ ՊՐՈՑԵՍՆԵՐԻ ՎՐԱ ԱԿՏԻՎ ՆԵՐԳՈՐԾՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ

I. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԴՐՈՒՅԹՆԵՐ

1. Սույն մեթոդաբանությունը մշակվել են` օգտագործելով նախկին ԽՍՀՄ-ում և Ռուսաստանի Դաշնությունում կարկտային պրոցեսների վրա ակտիվ ներգործության արդյունավետության գնահատման գիտականորեն հիմնավորված դրույթները: Կարկտային պրոցեսների վրա ակտիվ ներգործության (այսուհետ` ԱՆ) արդյունավետության գնահատման մեթոդներն իրենց մեջ ներառում են.

 1) կարկտային և կարկտավտանգավոր պրոցեսների վրա ներգործության ընթացքում, նրանց վրա ներգործության արդյունավետության ռադիոտեղորոշման (радиолокационный) մեթոդը, նպատակ ունենալով որոշելու դադարեցնել կամ շարունակել աշխատանքները,

 2) հակակարկտային պաշտպանության (այսուհետ` ՀԿՊ) մեկ սեզոնի կամ պաշտպանության ամբողջ ժամանակաշրջանի համար ՀԿՊ ֆիզիկական արդյունավետության գնահատման եղանակը, նպատակ ունենալով որոշել, թե որքան են կրճատվել կորուստները պաշտպանության շնորհիվ,

 3) մեկ սեզոնի կամ ամբողջ ժամանակաշրջանի համար ՀԿՊ-ի տնտեսական արդյունավետության գնահատման եղանակը, նպատակ ունենալով որոշելու տնտեսական օգուտը, շահավետությունը և փոխհատուցումը:

Կարկտահարության հետևանքով գյուղատնտեսական մթերքների կորուստը գնահատելու նպատակով ստեծղվում է միջգերատեսչական հանձնաժողով, որում կընդգրկվեն ներկայացուցիչներ ՀՀ տարածքային կառավարման, ՀՀ արտակարգ իրավիճակների, ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարություններից, ՀՀ մարզպետարաններից և՝ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ներկայացուցիչներից:

 2. Ներգործության արդյունավետության ռադիոտեղորոշման եղանակները տարբերակվում են ըստ ներգործության օբյեկտների (այսուհետ` ՆՕ) կարգերի: Նրանք հիմնվում են ՆՕ-ի յուրաքանչյուր կարգի համար օգտագործվող տարբեր չափանիշների վրա և կիրառվում են ներգործության ընթացքում:

 3. ՀԿՊ աշխատանքների ֆիզիկական և տնտեսական արդյունավետության գնահատումը կատարվում է սեզոնի ավարտից հետո:

 4. ՀԿՊ աշխատանքների վիճակագրական գնահատումը կատարվում է մի շարք տվյալների հիման վրա, որոնք բնութագրվում են կարկտի հասցրած վնասի չափով մինչև պաշտպանությունը և պաշտպանության ժամանակ, ընդգրկելով նվազագույնը 3 տարի:

II. ՏԱՐԲԵՐ ԿԱՐԳԵՐԻ ՕԲՅԵԿՏՆԵՐԻ ՎՐԱ ՆԵՐԳՈՐԾՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՌԱԴԻՈՏԵՂՈՐՈՇՄԱՆ ՄԵԹՈԴԸ

5. ԱՆ - արդյունավետության ցուցանիշներ են.

 1) ներգործվող օբյեկտների զարգացման միտումի փոփոխությունը,

 2) կարկտահարության դադարումը, կարկտային օջախի այսուհետ` (ԿՕ) ծավալի, կարկտի կինետիկ էներգիայի և չափերի նվազումը,

6. Ներգործված կոնվեկտիվ օջախների զարգացման միտումի փոփոխությունը որոշվում է ռադիոարձագանքի կառուցվածքի ձևափոխմամբ և պրոցեսի կարկտավտանգավորության աստիճանը բնորոշող ռադիոլոկացիոն բնութագրիչների արժեքների ժամանակային ընթացքով: Բնութագրիչները չափվում են λ=10 սմ ալիքի երկարության համար: Դրանք են.

 1) - ∆H₁₅ , ∆H₄₅ , ∆H₅₅ , ∆H₆₅ ( ∆H_հ =H _հ- H₀), որտեղ

 2) - H₀-ն ծովի մակերևույթից 0⁰ C – իզոթերմի բարձրությունն է (կմ),

 3) – H_ո–ը ծովի մակերևույթից Z_ո- ռադիոլոկացիոն անդրադարձելիության իզոգծի բարձրությունն է (կմ),

 4) -Z^(abz)_10max - ռադիոտեղորոշման անդրադարձելիության մեծագույն արժեքն է,

 5) -Z_s^(abzկմ3) – պրոցեսի ծավալի գումարային անդրադարձելիությունն է

 Z₁₀  ≥ 45dbz-ի համար,

7. Կարկտահարության ավարտը, կարկտային օջախի ծավալի, կարկտի չափերի և կինետիկ էներգիայի նվազումը որոշվում են հետևյալ բնութագրիչների ժամանակային փոփոխություններով.

 1) -V₄₅, V₅₅, V₆₅ (կմ³) – ռադիոարձագանքի ծավալներ, Z₁₀ > 45, 55 և 65 dbz- ին համապատասխան,

 2) -d^(սմ)_max- օջախի մեջ կարկտի առավելագույն չափ,

 3)  -E¹(Ջոուլ.մ-² վ-¹) – կարկտի կինետիկ էներգիայի հոսք:

 8. Սույն մեթոդական ցուցումների 7-րդ կետում թվարկված ռադիոտեղորոշման բնութագրիչները չափվում են АСУ ,,Антиград^,, ավտոմատացված համակարգի միջոցով:

 9. Ներգործության արդյունավետության գնահատումը կատարվում է ՆՕ-երի տարբեր կարգերի բնութագրող հատկանիշներով: Ներգործության օբյեկտները հիմնականում բաժանվում են 4 կարգերի:

 1) I կարգ- Զարգացող կոնվեկտիվ օջախ, որի առաջին ռադիոարձագանքը հայտնվում է կարկտավտանգավոր պրոցեսների մոտակայքում և որն ունի հետևյալ բնութագրիչները.

1կմ < ∆H_m < 4կմ

15dbz < Z₁₀ < 35dbz , որտեղ

∆H_m = H_m -H_o  (կմ)

 2) II կարգ- Կարկտավտանգավոր ԿՕ, հետևյալ բնութագրիչներով

 ∆H_∆z  > 2.5 կմ, որտեղ ∆H_∆z =(H_∆z-H_o)-ը զրոյական իզոթերմից

առավելագույն անդրադարձելիության բարձրությունն է, երբ

 35 < Z₁₀ < 55 dbz

 0.1 < P < 0.4

 3) III կարգ –կարկտային ԿՕ, որից ըստ ռադիոտեղորոշման տվյալների կարկուտ է տեղում

∆H₄₅> 3կմ, երբ Z₁₀ > 55 dbz

4) IV կարգ – գերհզոր կարկտային ամպեր

 ∆H₄₅ ≥ 4կմ, երբ Z₁₀ > 65 dbz

 10. I կարգի ԿՕ-ի վրա ներգործությունը հաջողված է, եթե դիտվում է հետևյալ արդյունքներից որևէ մեկը.

 1) օբյեկտի ռադիոարձագանքի վերացում,

 2) ԿՕ-ի զարգացման դադարում և առավելագույն ռադիոարձագանքի մակերեսի փոքրացում,

 3) ∆H_m -ի նվազում, մինչև ∆H_m  < 1.0կմ, երբ Z₁₀< 35dbz

 11. II կարգի ԿՕ-ի վրա ներգործությունը հաջողված է, եթե հետևյալ պարամետրերն ընդունում են այսպիսի արժեքներ,

 ∆H₃₅  ≤ 1.0 կմ , երբ Z₁₀< 45dbz ; P ≤ 0.01

 12. III և IV կարգերի ԿՕ-ների վրա ներգործությունը հաջողված է, եթե

 1) վերանում է ռադիոարձագանքի ճակատային մասի կախված մասը (навес), ներքին սահմանի մինչև գետին հասնելու հաշվին,

 2) ձևափոխվում է գերհզոր ԿՕ-ին կամ բազմօջախ պրոցեսի կարկտաբեր ԿՕ-ներին հատուկ կարգավորված կառուցվածքը և վերածվում չկարգավորված համակարգի, որի արդյունքում առաջանում են մի քանի օջախներ Z₁₀<50dbz- ով,

 3) նվազում են հետևյալ հարաչափերի շեմային արժեքները մինչև

∆H₄₅  ≤ 1 կմ, Z₁₀ <45dbz, E¹ ≤ 0.1 ջոուլ.մ^-2  վ^-1 ,

 4) անհետանում են կարկտի կուտակման գոտիները, կամ նվազում են հետևյալ բնութագրիչների արժեքները.

 V₄₅, V₅₅, V₆₅ և d_max

13. Ներգործության հաջողվածության գործակիցը հաշվում են հետևյալ բանաձևով.

 որտեղ`

 -Xi(t) -ն օգտագործվող բնութագրիչների ընթացիկ, իսկ Xi(kp)-ն` շեմային արժեքներն են:

 Ներգործությունը հաջողված է, երբ K_e < 1:

III. ՀԱԿԱԿԱՐԿՏԱՅԻՆ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ (ՀԿՊ) ՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ

 14. ՀԿՊ-ի ֆիզիկական արդյունավետության ցուցանիշներ են համարվում կարկտային տեղումների հետևյալ բնութագրերը.

 1) կարկտային տեղումների հաճախականությունը (F),

 2) կարկտային տեղումների մակերեսը (S_N հա),

 3) կարկտային տեղումների E կինետիկ էներգիան և EZ գումարային կինետիկ էներգիան (ջոուլ.մ^-2  վ^-1),

 4) կարկտահարությունից վնասված գյուղատնտեսական մշակաբույսերի S_ո(հա) մակերեսը,

 5)կարկտահարությունից գյուղատնտեսական մշակաբույսերի վնասվածության աստիճանը (K%) ,

 6) կարկտահարությունից վնասված մակերեսը (S₁₀₀, հա) բերված 100% վնասվածության,

 7) կարկտահարությունից գյուղատնտեսական մթերքների կորուստը (N,%) :

15. Կարկտային պրոցեսների վրա ակտիվ ներգործության փորձարարական աշխատանքների ֆիզիկական արդյունավետության գնահատումն իրականացվում է կարկտային տեղումների նշված բնութագրիչների արժեքների համեմատությամբ: Համեմատվում են տվյալ տարում պաշտպանվող տարածքի այսուհետ` (ՊՏ) վրա X<sub>S</sub> բնութագրիչների արժեքները և մինչև պաշտպանությունը նրանց միջին բազմամյա արժեքները (պատմական շարժի եղանակ) կամ X<sub>S</sub> –ն` ստուգիչ տարածության (ՍS) վրա այդ նույն բնութագրիչների արժեքները (X_C )`

որտեղ`

 1) E_ƒ – կարկտային պրոցեսների վրա ԱՆ ֆիզիկական արդյունավետությունն է, որը ցույց է տալիս, թե քանի %-ով է կրճատվել արդյունավետության ցուցանիշի օգտագործվող արժեքը (F, S_N , E, K, S_N , S₁₀₀ ) ,

 2) G_s  - ՊՏ-ում տվյալ տարվա ընթացքում կարկտավտանգավորության գործակից,

16. Արտադրական աշխատանքների ֆիզիկական արդյունավետության գնահատումը կատարվում է հետևյալ բանաձևերի միջոցով.

 որտեղ`

 1) E_ƒ  – ՀԿՊ-ի ֆիզիկական արդյունավետություն

 2) N_S – պաշտպանության տարում ՊՏ-ում գյուղատնտեսական մշակաբույսերի կորուստը (%),

 3) N_c- մինչև պաշտպանությունը ՊՏ-ում գյուղատնտեսական մշակաբույսերի բազմամյա միջին կորուստը (%),

 17. N_S և  N_c-ի հաշվարկը.

 որտեղ`

 - S_k  - ն ՊՏ-ի մշակվող մակերեսն է, իսկ m-ը դիտարկվող տարիների քանակը,

 18. S₁₀₀ –ի հաշվարկի բանաձև

 որտեղ`

 1) i -ն ՊՏ-ի 1%-ից ոչ պակաս մակերես ունեցող գյուղատնտեսական մշակաբույսերի քանակն է,

 2) K_i -ն և S_Ni -ն i-րդ մշակաբույսի վնասի աստիճանն է (%) և մակերեսը (հա):

 19. Կարկտավտանգավորության գործակցի հաշվարկ.

 1) մինչև պաշտպանությունը

 որտեղ`

 ա.  N_ci -ն մինչև պաշտպանությունը _i-րդ տարում կարկտահարությունից մշակաբույսերի կրած վնասն է (%),

 բ. N_c -դիտարկվող տարիների ընթացքում միջին կորուստը

 2) պաշտպանության տարիներին

 որտեղ`

 ա. A_i-ն կշռային գործակիցն է ըստ ՆՕ-ների կարգերի,

 - I կ. ՆՕ           A₁= 0.1

 - II կ. ՆՕ          A₂= 0.3

 - III կ. ՆՕ         A₃= 1

 - IV կ. ՆՕ        A₄= 5

 բ. Ni - ն ներգործության ենթարկված i-րդ կարգի ՆՕ-ների քանակն է,

 գ. Ni-ն ներգործության ենթարկված i-րդ կարգի ՆՕ-ների բազմամյա միջինն է:

IV. ՀԿՊ-ի ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ

20. ՀԿՊ-ի տնտեսական արդյունավետության ցուցանիշներն են.

1) կարկտահարությունից գյուղատնտեսական մթերքների կորուստը մինչև պաշտպանությունը` N<sub>c</sub> և պաշտպանության տարում` N_s (կամ ՍՏ- ում և ՊՏ-ում) (%),

2) պաշտպանության տարում ՊՏ-ում կարկտահարության պատճառած կորուստների կրճատման աստիճանը` E_s (%),

3) գործառնական (գ) և կապիտալ (կ) ծախսերը ՀԿՊ իրականացնելու համար (դրամ),

4) ՊՏ-ի մշակվող մակերեսը` S_k (հա):

 21. ՀԿՊ-ի տարեկան տնտեսական արդյունավետությունը` E<sub>e</sub>, հաշվարկվում է, որպես կարկտի հասցրած պոտենցիալ` Y_c  և իրական` Y_s – կորուստների տարբերություն, հետևյալ բանաձևով.

 որտեղ `

ա. Y_c= N_c ^. G_s  ^.S_k  ^.C - ն պաշտպանության տարում ՊՏ-ում կարկտի հասցրած պոտենցիալ կորուստներն են, եթե ՀՏՊ չի իրականացվում (դրամ),

բ. Y_c= N_c ^. S_k  ^.C– ն պաշտպանության տարում ՊՏ-ում կարկտի հասցրած փաստացի կորուստն է (դրամ),

գ. C- ՊՏ-ի 1 հա-ից ստացած բերքի միջին արժեքն է (դրամ/հա),

 որտեղ`

 ա. B_i-  հաշվետու տարում ՊՏ-ի -րդ մշակաբույսի միջին բերքատվությունն է (տոննա/հա),

 բ.  C_i- i-րդ մշակաբույսի մեկ տոննայի արժեքն է շուկայական գներով (դրամ/տոննա),

 գ. S_i- i-րդ մշակաբույսի զբաղեցրած մակերեսն է (հա),

 դ. S_k- ՊՏ-ի մշակվող մակերեսն է (հա):

 22. ՀԿՊ իրականացնելու հետևանքով պայմանական մաքուր եկամուտը` d (դրամ) հաշվվում է հետևյալ բանաձևով.

 որտեղ`

 1) U- ն ՀԿՊ-ի վրա կատարված տարեկան ծախսերն են (դրամ) ,

 2) Գ - ն ՀԿՊ-ի վրա կատարված գործառնական ծախսերն են (դրամ),

 3) Կ–ն կապիտալ ներդրումները, ներառյալ հակակարկտային կենտրոնների և հակակարկտային կայանների հիմնական սարքավորումների սկզբնական արժեքը,

 4) 0,15 - ն նորմատիվային գործակիցն է, որը հաշվի է առնում կապիտալ ներդրումների մաշվածությունը:

 23. ՀԿՊ փոխհատուցելիությունը և շահութաբերությունը` R (рентабельность) հաշվվում է հետևյալ բանաձևով .

 24. G_s ,N_s,N_c , Ee և d մեծությունների արժեքների հաշվարկը կատարվում է նախորդ տարիների համար ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարության տվյալների և Հակակարկտային կենտրոնների հաշվետվությունների հիման վրա համաձայն աղյուսակներ 1-ից 7-ի:

Աղյուսակ 1

ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՄԹԵՐՔՆԵՐԻ ԿՈՐՈՒՍՏԸ ԿԱՐԿՏԱՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ

Աղյուսակ 2

ՏԱՐՎԱ ԿԱՐԿՏԱՀԱՐՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾԱԿԻՑԸ

Աղյուսակ 3

ՀԿՊ-Ի ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

Աղյուսակ 4

ԿԱՐԿՏԻ ՀԱՍՑՐԱԾ ՓԱՍՏԱՑԻ ԿՈՐՈՒՍՏ

 Տվյալները ստացվում են միջգերատեսչական հանձնաժողովից` համաձայն կազմված արձանագրությունների:

Աղյուսակ 5

1 ՀԱ-Ի ՍՏԱՑՎԱԾ ԲԵՐՔԻ ՄԻՋԻՆ ԱՐԺԵՔԸ

 Տվյալները ստացվում են ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարությունից:

Աղյուսակ 6

Տ Ե Ղ Ե Կ Ա Ն Ք

ԱՆՑԿԱՑՎԱԾ ՀԱԿԱԿԱՐԿՏԱՅԻՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

 _____ ________ 201 թ.

Աղյուսակ 7

Տ Ե Ղ Ե Կ Ա Ն Ք

_________________ ՀԱԿԱԿԱՐԿՏԱՅԻՆ ԿԵՆՏՐՈՆԻ ԿՈՂՄԻՑ ԿԱՏԱՐՎԱԾ ՆԵՐԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԵՎ ԴԻՏԱՐԿՈՒՄՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ